December 2000: Architectuur: de stand van zaken

De interesse voor architecturen is eind 2000 erg groot. Steven van 't Veld geeft een overzicht van de discussies die in het vakgebied worden gevoerd. Deze reflecteren de heersende trends.

De discussie

De term architectuur wordt ook wel uitgelegd met het woord beeld[zie voetnoot 1] (in het engels 'view'). Architectuur is dan het beeld dat 'we' van 'iets' hebben. En dat 'iets' kan een gebouw zijn, of een landstreek, een organisatie of een facet van een organisatie.

Mensen zijn meestal niet in staat om alle facetten van een 'iets' te zien of te begrijpen. Ze hebben geleerd om naar de details van één of hoogstens enkele facetten te kijken, of men verwacht van hen dat ze algemeen inzicht hebben in alle facetten. Zo zal een bancair specialist vooral naar de bancaire aspecten van het bankbedrijf kijken, een fiscalist ziet datgene waar je bij de fiscus mee aan kunt of moet komen, de personeelsfunctionaris ziet vooral de personele aspecten en de IT-specialist ziet de inzet van IT. Al deze mensen zullen zich vooral een beeld vormen van de aspecten die ze moeten zien. Natuurlijk ziet iedereen ook andere facetten, maar dan wel veel algemener en vanuit het eigen specialisme. En dat samen zou een architectuur kunnen worden genoemd.

Het valt daarbij op dat een architectuur niet alleen zomaar een beeld is, maar dat er binnen dat ene beeld altijd vele aspecten bestaan. Een goed 'bouw'architect kijkt immers niet alleen naar het gebouw zelf, maar ook naar de inpassing in de omgeving, het esthetische, het praktische, de specifieke wensen van zijn/haar opdrachtgever en ga zo maar door.

Een architect is iemand die een beeld heeft van de facetten die tot zijn of haar specialisme (een generalist is ook een specialist) horen. Een IT-architect werkt met het aspect informatietechnologie, een informatiearchitect met het aspect informatie en een bedrijfsprocessenarchitect met het aspect bedrijfsprocessen.

Wie kan of mag zich nu eigenlijk architect noemen? Zou een applicatiearchitect een architect zijn? Hij ontwerpt een applicatie (of een object, een informatiesysteem enzovoort) met als uitgangspunt wat gebruikers aan ondersteuning wensen. Het uiteindelijke resultaat van zijn werk moet een volledig gedetermineerd 'model' zijn van hoe de applicatie moet werken om aan die wensen tegemoet te komen. Natuurlijk zal deze 'architect' een beeld moeten hebben van wat er gemaakt dient te gaan worden, maar is hij wel een architect? Het is iemand die uitzoekt hoe hij informatietechnologie kan gebruiken om een oplossing te creëren die past, en om zo iemand een architect te noemen lijkt te ver te gaan.

Een andere architect brengt applicatie-infrastructuren in kaart. Hij werkt misschien met enkele duizenden of zelfs enkele tienduizenden applicaties, informatiesystemen (al of niet een legacy uit het verleden), objecten, componenten enzovoort en kan die in relatie tot elkaar en de buitenwereld in kaart brengen. Met alle onderlinge relaties kan dit een flinke klus zijn, evenals het bijhouden van het beeld dat zo ontstaat. We spreken echter over een eindig aantal applicaties die elk een bepaalde functie hebben in hun onderlinge relaties. Het beeld dat ze samen opleveren zou je een architectuur kunnen noemen, maar door het deterministische karakter hiervan lijkt dit wel een erg zwaar woord te zijn voor wat het werkelijk is. Zelfs als aan dat beeld de aansluiting met de organisatie en gedachten over wat er dient te veranderen toegevoegd wordt, lijkt het woord architectuur nog steeds erg zwaar.

En iemand die in staat is om een complete IT-infrastructuur in kaart te brengen? Inclusief applicaties, bestanden, systeemsoftware, hardware, netwerk, bijbehorende beveiliging, technische beheer enzovoort? Voor één organisatie met bijvoorbeeld één server en vijf clients of voor de tientallen of honderden servers van een andere organisatie met de bijbehorende clients, mainframes en andere hardware die al of niet gecrypt met elkaar verbonden zijn. Plus dat hij weet hoe een en ander zich dient te ontwikkelen naar de toekomst. Is dat een IT-architect?

Wat deze architect ziet en doet vereist de nodige visie. Zijn beperking ligt eerder in het feit dat hij als IT-architect alleen naar IT kijkt en niet ook naar anders gerealiseerde oplossingen, zoals papieren archieven, tekentafels, telefoons, telefoonklappers en ga zo maar door. Dit heeft een flink aantal vrijheidsgraden en de snelle ontwikkeling van de mogelijkheden van de informatietechnologie vereisen kennis, vaardigheid en visie. Maar spreken we hier over een architect? Het is nog steeds de vraag.

De informatiearchitect werkt aan het facet informatie. Hij zal in beeld brengen welke gegevens informatie zijn voor een bepaalde omgeving. Dat kan een deel van een organisatie zijn, een hele of zelfs een combinatie van organisaties.

Hij zal aan de ene kant vast moeten kunnen stellen wat informatie is en hoe die zich in de gegeven context zal ontwikkelen in de toekomst. In feite zal hij alle afspraken rond informatie moeten kennen of maken, en dat zijn er nogal wat. De huidige schatting is dat het om 20 tot 25 soorten afspraken gaat. En daarbij dient hij een en ander nog zo te verwoorden dat de aannemers, die zich met de inrichting van de informatie-infrastructuur bezighouden, weten wat de organisatie (hun opdrachtgever) bedoelt.

Informatiearchitecten hebben alle elementen in zich die een architect tot een architect maakt: beeldvorming, visie, planning, onderhandeling met aannemers en ga zo maar door. Er is aanleiding om over 'de kunst en de leer van het ontwerpen en uitvoeren' te spreken en de huidige informatiearchitecten hebben inderdaad vaak een eigen stijl.

De status

Als we naar de stand van zaken kijken rond architecturen zien we dat iedereen er nog steeds het zijne of hare van denkt. Het voorgaande geeft veel van de status weer in de vorm van discussies die gevoerd worden. Nog steeds lijkt het devies dat je jezelf architect moet noemen om meer geld te kunnen verdienen. En daarmee zijn IT-leveranciers gebaat. Het is echter de vraag of 'de klant' dat ook is.

Ultimo 2000 worden overal ter wereld congressen en lezingen gehouden waar over architecturen wordt gesproken. Opvallend is daarbij dat de inhoud van veruit de meeste van deze presentaties zich heel makkelijk laat transponeren naar verhalen die in de jaren tachtig en negentig al verteld zijn. Vertaal het woord architectuur maar eens naar de in die jaren gebruikte term. Zo spreken we nog steeds over het ontwikkelen van informatiesystemen, applicaties, objecten, componenten en wat dies meer zijn, met dien verstande dat de specificaties ('het bestek') nu door een informatiearchitect wordt geschreven in plaats van door de informatieanalist en/of de systeemontwerper. Daarbij wordt volledig voorbijgegaan aan de verandering van het karakter van het werk. Een informatiearchitect werkt breed in een organisatie, terwijl een informatieanalist per op te lossen probleem in projecten werkt.

Toch is een informatiearchitect geen informatieanalist die 'in de breedte van de organisatie werkt'. Het verschil zit in het feit dat de informatiearchitect niet aan IT-oplossingen werkt. Als je alle aspecten van de informatiearchitectuur op een rij zet, ben je met een organisatie bezig om het beeld compleet te maken. Het bestek voor het realiseren van oplossingen kan dan worden samengesteld uit het overnemen van wat relevant is in de informatiearchitectuur.

Hier ligt veel van het probleem dat IT'ers ondervinden als ze stellen dat de organisatie niet begrijpt waarmee ze bezig zijn en de mensen in de organisatie ook nog eens aangeven dat de IT'ers niet begrijpen wat zij willen. De informatiearchitect kijkt immers niet alleen naar dat ene op te lossen probleem. Hij zal de informatiearchitectuur met de organisatie samen moeten stellen en dat kan alleen als hij een goede verstandhouding heeft met die organisatie. En die vastlegging in de informatiearchitectuur is dan de basis voor de nodige bestekken.

Een informatiearchitect krijgt daarmee meer de functie van een planoloog, en minder die van een ontwerper. Dat past ook weer bij de in de IT gebruikte terminologie, want de ontwerper is daar degene die het ontwerp van de IT-oplossing maakt op basis van een gegeven bestek.

Het woord architectuur wordt in de IT steeds ongekwalificeerd gebruikt. Als je doorvraagt waar men het over heeft, dan blijkt dat het in 99 van de 100 gevallen om een IT-architectuur gaat. De term 'enterprisearchitectuur' wordt wel als overkoepelende benaming voor alle architecturen aangevoerd. Waarmee indirect aangegeven wordt dat er naast de IT-architectuur nog diverse andere architecturen bestaan, vaak zonder dat antwoord gegeven wordt welke dat zijn.

Rond de wisseling van het millennium is het fenomeen beroepsvereniging sterk opgekomen. Naast algemene verenigingen als NGI en VRI zijn de rond een beroep geformeerde verenigingen sterk in opkomst. De gerichtheid van deze verenigingen spreekt mensen aan omdat men te druk is om zich bezig te houden met de vraagstukken die andere beroepen met zich meebrengen. Een logische beweging dus, die de keuze voor een beroep in de maatschappij legt. De beroepsverenigingen zullen immers elk hun beroep vormgeven. Er is zelfs al enige samenwerking te ontdekken tussen beroepsverenigingen. Samen kunnen ze vaststellen wat tot het ene of tot het andere beroep hoort. En als dat in goed overleg gaat, is men samen ook erg sterk.

Veel rond architecturen wordt opgehangen aan de term alignment: het in lijn brengen van zaken en elementen. Vooral business alignment is een onderwerp met veel aandacht. De reden daarvoor is dat de IT'ers er achter gekomen zijn dat hun IT-oplossingen vaak niet aansluiten bij wat de organisatie wil. Gekoppeld aan het begrip IT-governance, het onder controle krijgen van de inzet van IT, zegt de industrie hier oplossingen voor te bieden. Daar worden modellen van mensen als Zachmann en Tapscott & Caston voor geïntroduceerd. Deze modellen voorzien in alignment door verschillende views op de informatiesystemen in lijn met elkaar te brengen. De 'view vanuit de business' wordt daarbij vaak gelijkgeschakeld met de opzet en indeling in bedrijfsprocessen binnen die organisatie en het is de vraag of zo'n aanpak een lang leven beschoren kan zijn.

Als laatste trend rond architecturen spreekt men over volwassenheid van de invulling van architecturen. Al sinds eind 1999 wordt over het Architecture Maturity Model (AMM) gesproken. In eerste instantie werd de volwassenheid van de invulling van de architectuur in termen van performance van de organisaties uitgedrukt. Daarbij is de vraag of een high-performance organisatie wel automatisch aan een hoog niveau van volwassenheid dient te worden gekoppeld. De volwassenheid wordt, conform het Capability Maturity Model (CMM), in 5 niveaus ingedeeld, van 'ad hoc' tot 'verbeterend' in en over de architectuur.

Dit denken over volwassenheid is een vroege beweging omdat we nog niet bepaald hebben wat een architectuur is en welke architecturen er zijn. Als over AMM wordt gesproken zie je dan ook vaak dat gesproken wordt over de architectuur van de IT binnen een organisatie en de alignment van die architectuur met de organisatie. Een combinatie van verschillende elementen, dus, die het bijvoorbeeld erg moeilijk maakt om behaalde niveaus van volwassenheid van organisaties met elkaar te vergelijken als verschillende invullingen gegeven worden aan waar we over spreken en hoe we daar over spreken. Verwacht mag worden dat er binnenkort naast een AMM voor IT-architecturen een Informatiearchitectuur Maturity Model (IMM?) komt waarin de volwassenheid van de informatiearchitectuur kan worden vastgesteld, en ander maturity models om dat voor andere architecturen te doen.

Afrondend

Gezien de bewegingen die nu plaatshebben lijkt het begrip architectuur enige orde in het chaotische denken rond IT te scheppen. Niet dat het denken van IT'ers zo chaotisch is; het probleem zit in het feit dat iedere IT-er op een eigen manier denkt en kan denken. De trend naar het onderkennen van beroepen binnen de informatiekunde en de IT en de verwevenheid met het begrip architectuur lijken een tendens naar enige volwassenheid van informatiekunde en IT ingeleid te hebben. Aardig daarbij is dat we in Nederland voorop lopen in het denken in architecturen, en het is te hopen dat we die voorsprong deze keer wel vast kunnen houden.

--------------------------------------------------------------------------------

Voetnoot

[1] Voor de duidelijkheid gaan we op deze manier wel voorbij aan het feit dat het ook om 'de kunst en de leer van het ontwerpen en uitvoeren' gaat en om 'stijlen'. Maar voor de uitleg die hier gegeven moet worden is de kort-door-de-bocht uitleg met het woord beeld voldoende.